Kontynuując tematykę dotyczącą ochrony zabytków dzisiejszy wpis chciałbym poświecić sprawom, które w ostatnim czasie budzą duże zainteresowanie, a dotyczą wykreślania wpisów z gminnej ewidencji zabytków. Zainteresowanie to wynika z całą pewnością z wydanego przez Trybunał Konstytucyjny wyroku z dnia 11 maja 2023 roku, sygn. akt: P 12/18 i wydanych już po nim pierwszych orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie, na podstawie których doszło do wykreślenie poszczególnych nieruchomości z gminnej ewidencji zabytków.
KRAJOWA, WOJEWÓDZKA, GMINNA EWIDENCJA ZABYTKÓW
Zgodnie z przepisami ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami obecnie prowadzone są w Polsce trzy różne ewidencje zabytków: krajowa, którą prowadzi Generalny Konserwator Zabytków; wojewódzka, którą prowadzi wojewódzki konserwator zabytków oraz gminna, którą prowadzi wójt (burmistrz lub prezydent miasta).
Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w gminnej ewidencji zabytków powinny być ujęte:
- zabytki nieruchome wpisane do rejestru;
- inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków;
- inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta maista) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków.
W praktyce w przypadku dwóch ostatnich, tj. sytuacji, w której zabytek jest ujmowany w gminnej ewidencji zabytków z uwagi na fakt, iż wcześniej został już wpisany do wojewódzkiej ewidencji zabytków (art. 22 ust. 5 pkt 2 ww. ustawy) oraz w sytuacji, gdy jest on ujmowany w gminnej ewidencji zabytków na mocy skonsultowanej z konserwatorem decyzji wójta, burmistrza lub prezydenta miasta (art. 22 ust. 5 pkt 3 ww. ustawy), właściciel takiej nieruchomości nie bierze udziału w postępowaniu, które kwalifikuje wpisanie obiektu do gminnej ewidencji zabytków i najczęściej o takim wpisie dowiaduje się wtedy, gdy nieruchomość jest już ujęta w gminne ewidencji zabytków, nierzadko przypadkiem.
WPISANIE DO EWIDENCJI ZABYTKÓW Z POWIADOMIENIEM WŁAŚCICIELA
W rozpoznawanej sprawie Trybunał Konstytucyjny zajmował się wyłącznie drugim z opisanych przypadków i w wydanym wyroku uznał, że art. 22 ust. 5 pkt 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w zakresie, w jakim ogranicza prawo własności nieruchomości przez dopuszczenie ujęcia nieruchomości jako zabytku nieruchomego w gminnej ewidencji zabytków, bez zapewnienia właścicielowi gwarancji ochrony prawnej przed dokonaniem takiego ograniczenia, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
W konsekwencji wyroku Trybunału Konstytucyjnego zapadły również przywołane na wstępie pierwsze wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego, na podstawie których Sąd uznał bezskuteczność czynności w postaci ujęcia nieruchomości w gminnej ewidencji zabytków.
WYROKI NSA JUŻ PO STANOWISKU TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO
W wyroku z dnia 18 października 2023 roku, sygn. akt: II OSK 2781/17 NSA stwierdził, iż „W uzasadnieniu przywołanego wyroku Trybunał stwierdził wyraźnie, że osłabienie ochrony własności, przez wyłączenie udziału właściciela w postępowaniu skutkującym wpisem nieruchomości do gminnej ewidencji zabytków, nie służy realizacji żadnych konstytucyjnie określonych wartości. Sytuacja, w której właściciel dowiadując się, że należąca do niego nieruchomość ma zostać wpisana do gminnej ewidencji zabytków, nie ma możliwości zajęcia stanowiska w postępowaniu administracyjnym oraz zakwestionowania działań podejmowanych przez organ administracji gminnej w porozumieniu z konserwatorem, uznana została za niezgodną z fundamentami demokratycznego państwa prawnego, do których należy możliwość obrony oraz ochrony swoich dóbr. W ocenie Trybunału postępowanie w przedmiocie wpisu do gminnej ewidencji zabytków powinno zostać oparte na możliwie jak najpełniejszych i najbardziej precyzyjnych kryteriach, wykluczających arbitralne działanie organu” i dodał jednocześnie, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego „… usunął z obrotu prawnego niekonstytucyjne rozumienie art. 22 ust. 5 pkt 3 uozoz, co oznacza, że Sąd musi tę okoliczność brać pod uwagę i zastosować ww. wyrok jako formę stosowania Konstytucji ”.
SKUTKI WYROKÓW NSA I TK W SPRAWIE EWIDENCJI ZABYTKÓW
Jakie są skutki powyższych zdarzeń.
Otóż bardzo wiele osób, które są właścicielami nieruchomości wpisanych do gminnej ewidencji zabytków podejmuje obecnie kroki zmierzające do wykreślenia takich nieruchomości z ewidencji. W świetle powyższych wyroków takie wykreślenie jest bardzo realne, choć oczywiście każda sprawa musi być rozpoznawana indywidualnie.
Ta możliwość (szansa) na wykreślenie nieruchomości z gminnej ewidencji zabytków dotyczy zarówno przypadku, którym zajmował się Trybunał Konstutucyjny, jak i sytuacji, gdy wpis nieruchomości do gminnej ewidencji zabytków następuje niejako automatycznie z uwagi na fakt, że nieruchomość jest już wpisana do wojewódzkiej ewidencji.
